De imposante Statenzaal van het Noordbrabants Museum in Den Bosch vormt het decor van het kenniscafé rondom het essay ‘Geopolitiek begint bij ons thuis’ van David Criekemans . Waar Provinciale Staten twee eeuwen lang vergaderden, gaat het deze avond over de invloed van geopolitiek op Brabant en de specifieke invloed daarvan op de energietransitie. Traditie versus innovatie dus. Met drie inspirerende sprekers en ruim vijftig gasten wordt het een energieke bijeenkomst.
Waarden
Het kenniscafé is onderdeel van de verkenning ‘Brabant en geopolitiek: tussen vrees en vriendschap '. Hierin onderzoekt BrabantKennis de invloed van geopolitieke veranderingen op Brabant. Door in te zoomen op de Brabantse relatie met onder meer China, en door uit te zoomen naar grote verschuivingen en te bekijken welke invloed die hebben op onze regio.
Als startpunt van de verkenning schreef David Criekemans, professor internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen en KU Leuven, het essay 'Geopolitiek begint bij ons thuis' . “Die titel was ingegeven door de conclusie dat de wereld verandert en dat Brabant keuzes zal moeten maken”, aldus Criekemans. “ASML, artificial intelligence, sancties en wereldwijde ontwikkelingen en nu ook Oekraïne. De vraag is: vanuit welke waarden positioneer je je in die steeds veranderende wereld? Welke impact hebben de huidige ontwikkelingen op de regio en in hoeverre is Brabant bereid om pijn te dragen? Dat gaat ook op voor de energietransitie en het maatschappelijk draagvlak om die versneld door te voeren. En dat begint thuis.”
Vergane glorie
Als geopolitiek expert vertelt Criekemans aan de start van het Kenniscafé meer over zijn vakgebied: “Met geopolitiek proberen we een breder verhaal te vertellen over specifieke beleidsgebieden. We spreken bij geopolitiek over territoriaal ingebedde verklaringsfactoren en hoe die impact hebben op internationale verhoudingen.” Volgens de expert kun je niet overal het etiket geopolitiek op plakken.
Daarnaast gaat hij verder in op een aantal wereldwijde ontwikkelingen die hij ook in zijn essay bespreekt. “Niet per se de grootste macht wordt de winnaar, maar de meest verbondene. Het gaat allemaal om netwerken. De fysieke en economische aansluiting op technologie, grondstoffen en markten.”
Qua oppervlakte is Brabant op het wereldtoneel een locatie van miniformaat, al kent de provincie grote internationale spelers. Mondiale ontwikkelingen kunnen dan ook flinke impact hebben op de regio. Of zoals Criekemans het tijdens het kenniscafé verwoordt: “Als Brabant niets doet, is het over vijftig jaar net als Wallonië: vergane glorie met nog een aantal mooie steden. Een soort groot Noordbrabants Museum waar je af en toe naartoe kunt.”
Er volgt een levendig panelgesprek onder leiding van presentator Roos Abelman. Hierin gaat Criekemans in gesprek met gedeputeerde Anne-Marie Spierings van Energie, Circulaire economie en Milieu en met professor Richard van de Sanden, wetenschappelijk directeur aan TU/e EIRES en onderzoeksleider bij DIFFER.
Een van de stellingen luidt dat burgers en bedrijven nooit veranderen zonder dwang vanuit de overheid. “Totdat de energieprijzen flink gingen stijgen, was dit deels waar”, reageert Spierings. “Er was hierin wel een duidelijk verschil tussen familiebedrijven en multinationals. De eerste categorie kijkt vaak ver vooruit en focust niet alleen op terugverdientijden. Multinationals, met het moederbedrijf aan de andere kant van de oceaan, doen dat wel. Die categorie had voorheen echt overheidsdwang nodig om aan energiebesparing of duurzaamheid te doen. Bedrijven die consumentengoederen maken, komen juist eerder zelf in actie. Ook omdat de consument daarom vraagt.”
Nu de energieprijzen de pan uit rijzen, constateert de gedeputeerde een omwenteling. “Ik zie bedrijven samen in beweging komen, omdat de torenhoge energiekosten direct van de winst afgaan. Het energieverbruik is ineens een factor geworden die ertoe doet.”
Gedragsverandering
In 2030 wil Brabant 50% van de energiebehoefte duurzaam opwekken en 50% CO2 hebben bespaard. Daarnaast wil de provincie ook het energieverbruik terugdringen. “Een forse opgave, die we natuurlijk niet alleen kunnen realiseren”, aldus gedeputeerde Spierings. “We zijn een kleine speler in het geheel, maar kunnen wel aanjagen, stimuleren en anderen in beweging brengen.”
Of de provincie goed op weg is? “Ja”, zegt Richard van de Sanden, “maar het moet nog sterker. Rondom de energietransitie is er in Nederland veel aandacht voor de technologische aspecten. Wat erg onderbelicht blijft, is gedragsverandering. Daar ligt de koppeling met de maatschappij en daaraan zouden overheden veel meer aandacht moeten besteden. Want we kunnen wel boos kijken naar Shell, maar we zijn na corona wel massaal weer die auto ingedoken. Het gaat dus ook heel sterk om wat wij als mensen doen. En we zullen offers moeten brengen.”
Draagvlak
De oorlog in Oekraïne helpt zeker om de energietransitie extra te agenderen, beaamt Spierings. “Overigens ook op een heel vervelende manier, want de sociaaleconomische verschillen dreigen snel groter te worden. Stel: je hebt een laag inkomen en zit in een slecht geïsoleerde huurwoning die in 2028 op de planning staat voor isolatie. Dan sta je met een gigantische energierekening met je rug tegen de muur. De verschillen in de maatschappij nemen zo toe en het draagvlak voor de energietransitie zal afnemen. En omdat veel mensen in de schuldhulpverlening terechtkomen, krijgen gemeenten meer problemen. In plaats van hele wijken van het gas afhalen, moeten we nu dus eerst versneld gaan isoleren. Doen we dat niet, dan ontstaat er een sociale ramp.”
Innovatie
Van de Sanden denkt dat er met innovaties meer mogelijk is in de energietransitie. “Om een beeld te schetsen: met de productie van groene waterstof zitten we op ongeveer een halve gigawatt wereldwijd, dat is een halve Amercentrale. Dat moet naar het tienduizendvoudige. Innovaties zijn dus heel hard nodig, omdat de kosten van de waterstof die we nu maken met grijze elektriciteit nog veel te hoog zijn. Dat geldt ook voor de landbouw; ook daar kun je delen van de stikstofproblematiek met innovaties aanpakken. Bijvoorbeeld het verminderen van de ammonia-uitstoot in de varkensstallen. Wat belangrijk is voor de boeren is dat ze een perspectief hebben, en daarin spelen overheden een belangrijke rol. Dat heeft ook weer te maken met gedragsverandering.”
Diversificatiestrategie
Onlangs werd bekend dat Brabant € 850.000 gaat investeren in nucleaire energie. Volgens de provincie is het goed als we meer autonoom zijn en minder afhankelijk van fossiele brandstoffen uit instabiele staten. “Het is op z’n minst de moeite waard om kernenergie te verkennen en de ontwikkelingen daarin niet enkel over te laten aan China of Amerika of Rusland”, vindt Spierings.
Over de afhankelijkheid van veel landen van Russisch gas zegt Criekemans: “België is maar voor 4% afhankelijk van Rusland, dat betekent dat we de problemen kunnen oplossen. Een belangrijke les in het leven: leg nooit al je eieren in één mand. Anders gezegd: je hebt verschillende typen technologie en bronnen nodig. Daarnaast moet je strategie ten aanzien van grondstoffen zo zijn, dat je niet alles afneemt van Rusland. Als Poetin er niet zou zijn, zou het op papier nog steeds een perfecte match zijn: Rusland de grondstoffen, Europa de technologie. Maar in de huidige situatie moet je die afhankelijkheid afbouwen en aan de-risking doen. Je kunt ook in bredere allianties gaan nadenken over een diversificatiestrategie.”
Of we binnen drie maanden van het gas af kunnen als het echt moet? “We hebben er geen draaiboek voor klaarliggen, maar we hebben wel de bedrijven in beeld die veel gas gebruiken”, reageert Spierings. “Afhankelijk van wat de andere belangen zijn, zou je ervoor kunnen kiezen om een of twee van die bedrijven stil te leggen of failliet te laten gaan en de kosten te dragen. Als provincie zullen wij die keuze niet maken, dat is dan aan de rijksoverheid.”
Reactief
Van de Sanden constateert dat Nederland vrijwel altijd reactief is. “We kunnen toch niet ontkennen dat we dit allemaal hebben zien aankomen? Ook bijvoorbeeld het veranderen van de nutsbedrijven. Ze hadden natuurlijk al twintig jaar geleden moeten investeren, maar die mogelijkheid hebben ze niet gehad. En ze hebben ook niet de druk gevoeld, omdat we met de energietransitie in Europa bijna onderaan bungelen.”
David Criekemans: ‘Je zou kunnen zeggen dat de overheden hun rol hebben verzuimd’
Waarom in Nederland de noodzaak maar niet wordt gevoeld? “De markt alleen kan het niet aan”, stelt Criekemans vast. “Je zou kunnen zeggen dat de publieke overheden hun rol hebben verzuimd.” En: “De energietransitie draait niet alleen om de technologie, maar ook om het maatschappelijke, het draagvlak. Dat is een oefening die elke regio voor zich moet maken. Waar het om gaat – en dat reikt verder dan de energietransitie – is welke waarden Brabant in de veranderende wereld wil verdedigen en welke keuzes Brabant dan maakt.”
Vervolg
Deze avond in het Noordbrabants Museum maakte goed duidelijk waarom BrabantKennis dit onderwerp op de agenda heeft gezet. Jos van den Broek, directeur BrabantKennis: “Geopolitieke ontwikkelingen kwamen de afgelopen jaren steeds prominenter naar voren en staan sinds het begin van de oorlog in Oekraïne vol in de schijnwerpers. Maar wat betekent dit voor Brabant? Met het essay van David Criekemans en de discussie over de invloed hiervan op energie in Brabant hebben we daar een eerste inzicht in gekregen.”
“Daarnaast schreven we een longread over internationale politiek op lokaal niveau, namelijk stedenbanden. Leken dat wellicht relikwieën uit een ver verleden, in een wereld in verandering konden ze wel weer eens aan belang winnen. Maar welke banden hebben Brabantse gemeenten en waar komen die vandaan? Ook daar gaan we in de longread op in. Later dit jaar verschijnen nog longreads over Brabantse waarden in verhouding tot geopolitiek én zoomen we verder in op de banden tussen Brabant en China.”
Geopolitieke ontwikkelingen gaan ons allemaal raken en we moeten nadenken hoe we daar op gaan reageren en wat we bereid zijn op te geven. BrabantKennis gaat daarin voorop. Om samen te begrijpen en te duiden hoe we ons kunnen verhouden tot een wereld in verandering.
‘We moeten soms verder vooruitdenken’
Interview gedeputeerde Anne-Marie Spierings
De verkenning ‘Brabant en geopolitiek’ zet volgens gedeputeerde Anne-Marie Spierings aan tot denken. “Dit is een interessante verkenning van niveau, hier hadden we gisteren mee bezig moeten zijn. De politieke ontwikkelingen in Rusland maken dat zo’n verkenning extra impact heeft, omdat we ons nu heel goed realiseren wat de gevolgen van geopolitiek zijn. Het meest spannende zijn de afhankelijkheden in de keten; daar doen we in de provinciale politiek nog niets mee. De vraag is of we dat gaan doen of dat we misschien een lobby richting het Rijk starten om strategischer bezig te gaan met onze grondstoffenvoorraden. Sowieso is het interessant om het gesprek hierover verder te verdiepen. Want als er grondstoftekorten ontstaan in onze industrie, gaat dat veel betekenen voor de Brabantse economie, maar zeker ook voor de fantastische producten die we hier maken om vraagstukken zoals de energietransitie verder te brengen.”
Wat Brabant onderscheidt van de meeste andere provincies is dat er een grote maakindustrie is, zegt Spierings. “Ik vermoed dat onze economie voor een groter percentage afhankelijk is van internationale en ook kwetsbare aanvoerketens, dan de economie van andere provincies. Wellicht staat dit daardoor bij het Rijk minder nadrukkelijk op het netvlies dan bij ons, maar we kunnen hierin wel een agenderende rol hebben. Vrijwel elk bedrijf probeert ervoor te zorgen dat het niet afhankelijk is van één afnemer of één opdrachtgever. Zo zou je ook als BV Nederland moeten kijken naar de afhankelijkheden die er zijn in je economie en maatschappij.”
Wat de gedeputeerde op metaniveau meeneemt uit het kenniscafé is ‘dat we soms verder vooruit moeten denken over zaken die onwaarschijnlijk lijken’. “De kans dat we ineens van het Russisch gas af zouden willen was klein, en tegelijkertijd wisten we natuurlijk ook dat de ontwikkelingen in Rusland meerdere kanten op zouden kunnen gaan. Achteraf denk je dan bij jezelf: hadden we maar geprobeerd om minder afhankelijk te zijn, want nu merken we hoe groot de impact is. Het risico bestaat dat ons dat vaker overkomt.
We zijn geneigd om niet bezig te zijn met heel complexe vraagstukken die geen acuut probleem zijn, omdat we vandaag al genoeg grote uitdagingen hebben.
Dan lopen we, zoals nu met het Russische gas, achter de feiten aan. Soms kunnen zaken ook gewoon heel snel veranderen. Tot een paar jaar geleden hadden we nog veel Gronings gas. Het sluiten van de gaswinning is nog steeds een goed idee. Maar ik weet niet of er in de besluitvorming voldoende is nagedacht over waar dan het gas vandaan zou moeten komen en wat daar de geopolitieke aspecten van kunnen zijn. Maar achteraf is het altijd makkelijk praten.”
‘Energietransitie is het nieuwe roken’
Interview met wetenschappelijk directeur EIRES Richard van de Sanden
Negeren is makkelijker dan acteren. Dat zegt Richard van de Sanden, wetenschappelijk directeur aan TU/e EIRES en programmaleider bij DIFFER. “Als mens schatten we risico’s altijd lager in dan ze werkelijk zijn. Dat is voor mij de waarde van deze verkenning: dat we ons continu moeten realiseren dat alle supply chains verbonden zijn en dat we eraan moeten blijven werken om de risico’s te beperken. We zijn er goed in om voor onszelf een narratief te maken dat kloppend is. Dat deden we in 2014 met de Russische inlijving van de Krim en dat doen we nu ook met China, al wijzen ook daar alle signalen erop dat het niet de goede kant opgaat.”
Ook als het gaat om de energietransitie steken we massaal de kop in het zand, constateert Van de Sanden. “Er zit toch een zekere mate van hedonisme in de mens. Iedereen duikt weer in het vliegtuig voor een ‘welverdiende’ vakantie. En na corona stapten we net zo gemakkelijk weer met z’n allen de auto in. We zijn allemaal onderdeel van het spel, maar zolang er vraag is blijven bedrijven leveren. En dus dendert het systeem door.” Hij neemt nog maar eens het woord gedragsverandering in de mond.
Het potentieel van gedragsverandering wordt nauwelijks benut. Alles wordt ingezet op technologie, terwijl de verandering van ons gedrag sneller tot resultaat leidt. Het moet dus ‘en en’ zijn.
De energietransitie is volgens de wetenschappelijk directeur in feite het nieuwe roken. “We zijn als maatschappij inmiddels aardig rookvrij, dat hebben we met gezamenlijke inspanning voor elkaar gekregen. Net als het dichten van het ozongat en een schoner milieu. Afval op de grond gooien vinden we niet meer acceptabel. Op dezelfde manier moeten we het niet meer accepteren dat er nog fossiel wordt verbrand en dat we de volgende generaties opzadelen met ons CO2-probleem. Door elkaar erop aan te spreken, wordt het op een gegeven moment normaal om spaarzaam met energie om te gaan.”
Dat de provincie gaat investeren in modulaire kerncentrales van 50 tot 100 megawatt vindt Van de Sanden ‘op zich wel een slim idee’. “Ze zijn relatief snel uit te rollen en de risico’s zijn veel kleiner dan bij de grote centrales. Maar ik zou zeggen: zet vol in op elektrificatie van allerlei processen. Dat past veel beter bij de signatuur van de maakindustrie die we hebben. Creëer een maakindustrie in Europese context die gekoppeld is aan energie, ook om kaalslag in allerlei sectoren te voorkomen. Dat vereist wel een stuk visie voor de lange termijn vanuit de politiek én het bedrijfsleven.”
‘We moeten de realistische middenweg bewandelen’
Interview met David Criekemans, professor internationale politiek
Extreem optimistisch is hij niet als het gaat om de energietransitie, extreem pessimistisch ook niet. De Vlaamse professor internationale politiek David Criekemans wil vooral realistisch zijn. “Het probleem in het energiedebat is dat het vaak ideologisch wordt gevoerd, terwijl we naar mijn idee de realistische middenweg moeten bewandelen. Wat kan wel en wat kan niet? Sancties bijvoorbeeld kun je niet oneindig doorvoeren, want dan verlies je het maatschappelijk draagvlak. En wat doe je met de kloof tussen stad en platteland? Welke rol kan de landbouw met biomassa spelen voor de petrochemische industrie? Een hoop denkwerk, waarbij Brabant eerst moet bepalen wat voor regio ze wil zijn.”
Er is nog een hoop denkwerk nodig, waarbij Brabant eerst moet bepalen wat voor regio ze wil zijn.
Criekemans realiseert zich tegelijkertijd dat Brabant in een spagaat zitten tussen wens en realiteit. “In België betekent de energietransitie meer gas, in Nederland juist minder. In Vlaanderen kunnen wij op termijn geothermisch tot wel 20% van de elektriciteitsvoorziening realiseren, in Brabant kan dat door geologische problemen niet. Dat is interessant, het maakt het maatschappelijk debat in de twee landen heel anders. Elke regio moet dus op zoek naar eigen lokale oplossingen.”
Dat Nederland vanwege het goedkope gas veel te weinig heeft geïnvesteerd in isolatie, is nog een verschil met onze zuiderburen. “Wij zijn er wereldwijd koploper in; zonder energieprestatiecertificaat mag je geen woning verhuren. Een goede manier om het huizenpark versneld te renoveren, en door corona en de oorlog in Oekraïne worden er waarschijnlijk nog extra subsidies aan gekoppeld. Dat klinkt theoretisch natuurlijk wel heel mooi, maar de praktijk is vaak weerbarstiger. Als verhuurder moet je wel wat kapitaal hebben om te kunnen renoveren, je kunt huurprijzen niet oneindig laten stijgen. Dus ook hier geldt: het moet wel realistisch blijven en er zijn grenzen.”
De Vlaamse professor beaamt wat Richard van de Sanden tijdens het kenniscafé ook al aanhaalde: we hebben durvers nodig, ondernemers met lef. Én meer interregionale samenwerking en durfkapitaal, voegt hij eraan toe. “In het essay 'Geopolitiek begint bij ons thuis' staat één zin, waar een heel gesprek met Interreg achter zit. Waar het op neerkomt is dat we anders moeten kijken: welke expertises hebben we in het Antwerpse, welke in Brabant en welke in het Duitse Baden Württemberg? Het zijn drie vooruitstrevende regio’s, die naast elkaar liggen. Door de best practices rondom een aantal domeinen uit te wisselen, kun je heel pragmatisch te werk gaan. Het versneld doorvoeren van de energietransitie moet zeker grensoverschrijdend gebeuren. Dat levert voor alle regio’s alleen maar een win-win op.”
