De kracht van tegenmacht in de lokale democratie - BrabantKennis podcast
In een tijd waarin het vertrouwen in de politiek onder druk staat, komt er steeds meer aandacht voor hoe democratie functioneert – en faalt. Niet alleen in Den Haag, maar juist ook in gemeenten. In de podcast Hoe een koe een haas spreken Jos van den Broek en Eef Berends met bestuurskundige Marius Bakx over zijn onderzoek naar tegenmacht op lokaal niveau.
Van raad tot regionaal dagblad
In zijn proefschrift onderzoekt Marius hoe tegenmacht op gemeentelijk niveau wordt vormgegeven. Niet alleen via formele organen zoals de gemeenteraad, rekenkamers of de ombudsman, maar ook via burgerprotesten, journalistiek en maatschappelijke initiatieven.
“Er is een veelkleurig palet,” legt hij uit. “Van milde tegenmacht – een carnavalsvereniging die een besluit aanvecht – tot de stevige bijsturing van de Raad van State.”
Vooral de lokale journalistiek blijkt een sleutelrol te spelen. “Van Oldenzaal tot Rotterdam: het regionale dagblad wordt overal genoemd als belangrijke waakhond.”
Toch is tegenmacht lang niet altijd vanzelfsprekend. Zowel het begrip 'macht' als 'tegenmacht' wordt binnen gemeenten vaak als “viezig” ervaren, merkt Marius. “Bij mijn eerste belrondes kreeg ik vaak te horen: ‘Tegenmacht? Dat speelt hier niet.’”
Wantrouwen als waarde
Marius haalt de Franse denker Pierre Rosanvallon aan, die pleit voor een bredere kijk op democratie. Tegenmacht is volgens hem niet alleen een correctiemechanisme, maar ook een waardevolle vorm van burgerbetrokkenheid. Protest is dan geen dissonant, maar een uiting van betrokkenheid: “geëngageerd wantrouwen”, noemt filosoof Marjan Slob dat treffend.
Die betrokkenheid is niet zonder risico’s. “Tegenmacht kan doorslaan,” waarschuwt Marius. “Wanneer protest overgaat in bedreiging of sabotage, verlaat het het domein van de democratie.” Maar juist de kracht van kritisch tegenspel – of dat nu via een goed gevulde publieke tribune of een stevig rekenkamerrapport gebeurt – maakt beleid beter.
“Zonder wrijving geen glans. Tegenmacht scherpt bestuur en beleid aan.”
Meer dan een rekenkamer
In zijn onderzoek keek Marius in vier gemeenten – Tholen, Oldenzaal, Dordrecht en Rotterdam – naar hoe verschillende vormen van tegenmacht functioneren. De schaal blijkt belangrijk. In kleine gemeenten is de afstand tussen burger en bestuurder klein: “Je loopt zo het gemeentehuis binnen.” In grotere steden is de fysieke afstand groter, maar zijn burgerlijke tegenmachten – van actiegroepen tot media – juist actiever.
Cruciaal is het samenspel, benadrukt hij: “Een protestgroep die tegelijkertijd aandacht krijgt in de krant, vragen oproept in de raad én verwijst naar eerder onderzoek van een rekenkamer? Dan heb je impact.”
Lokaal als kraamkamer
Marius pleit voor meer bewustzijn én waardering voor tegenmacht. Gemeenten zijn volgens hem de kraamkamers van democratische vernieuwing. Hier vinden burgerinitiatieven, burgerberaden en nieuwe vormen van participatie plaats. Maar dat vraagt ook om ruimte, erkenning en een actieve houding van het gemeentebestuur.
“Tegenmacht hoort bij democratie. Niet als bedreiging, maar als verrijking.”
Tips uit deze aflevering:
- Eef tipt Mr Bates vs the Post Office | NPO Start
- Jos tipt het boek An Officer and a Spy by Robert Harris | Goodreads
- Maarten tipt het hele oeuvre van Herman de Coninck & Lea Ypi
En verder:
Meer luisteren?
Nieuwsgierig naar andere perspectieven op democratie? Hoe een koe een haas verkent dit thema in meerdere afleveringen. Luister bijvoorbeeld naar Eva Rovers over burgerberaden als democratische innovatie, of naar Marcia Luijten over de liefde voor democratie. Elke aflevering biedt nieuwe inzichten over de toekomst van onze democratische samenleving – lokaal, nationaal en daarbuiten.